Guimarães, Raul Borges [UNESP]Regala, Raisa Maria de Sousa [UNESP]2024-12-042024-12-042024-05-31REGALA, Raisa Maria de Sousa. “Djubi pa dianti ku speransa bu vitória na bin”: as lutas e resistências das mulheres camponesas, a ancestralidade e a promoção da saúde na Guiné-Bissau. Orientador: Raul Borges Guimarães. 2024. 269 f. Tese (Doutorado em Geografia) - Faculdade de Ciências e Tecnologia, Universidade Estadual Paulista, Presidente Prudente, 2024.https://hdl.handle.net/11449/258574Parte-se do processo histórico ocorrido no continente africano, mais especificamente na Guiné-Bissau, com a apreensão da divisão territorial até o presente, e a suas consequências nas questões sociais, econômicas, políticas, de saúde e educação. Nesse percurso foi perceptível a compreensão dos efeitos do tráfico negreiro, escravização e colonização, na Guiné-Bissau. Mais de 500 anos da presença do homem, branco, europeu e cristão no país tem repercussão até os dias atuais. Revoltosos com a situação de exploração e com o apagamento étnico, cultural e religioso, uma parte da população guineense une-se para a libertação e independência do país. Nesse processo temos Amilcar Cabral que se destaca enquanto líder do movimento. Mas não só homens tiveram sua importância nessas atividades, pode-se destacar Titina, Teodora, Carmem, entre outras, que influenciaram no processo pré e pós libertação. As consequências dos processos violentos sofridos pela população reverberam até a atualidade, a instabilidade política e econômica através dos Golpes de Estado ou de Guerras Civis. Essas sucessões de acontecimentos fazem necessário uma ajuda – seja humanitária ou de ONG’s ou de associações – muitas buscam o desenvolvimento do país, já outras podem trazer em sua essência o neocolonialismo. Assim como o período colonial apontou o extermínio, epistemicídio e a escravização – cultural, étnica e religiosa – esse novo processo não seria diferente. Desta forma, a população local deve resistir diante de tais situações. Mas existem aquelas que traçam em suas metas o desenvolvimento local, o empoderamento das comunidades e a manutenção cultural das etnias, como é o caso da Tiniguena. Ela apoiou as comunidades para a construção da Área Marinha Protegida Comunitária (AMPC) Ilhas de UROK, onde a comunidade protege além do citado, a cultura étnica Bijagó. Dessa forma, com ajuda organizacional e financeira da Tiniguena e com a forma de vida desse povo, que tem em seu âmago a vivência em equilíbrio com a natureza, e em consonância com a sua ancestralidade, que as mulheres camponesas das Ilhas de UROK vêm construindo e trazendo a promoção da saúde, a partir das produções ricas de diversidade e sem uso de veneno, ou seja, a agroecologia, e a assim se tendo soberania alimentar, e diminuindo a insegurança alimentar tão presente na Guiné-Bissau. Os processos citados, unido à cultura e à ancestralidade dos Bijagó vem sendo possível a promoção da saúde ancestral nas Ilhas de UROK.It starts from the historical process that occurred on the African continent, more specifically in Guinea-Bissau, with the apprehension of territorial division up to the present day, and its consequences on social, economic, political, health, and education issues. Throughout this journey, there was a noticeable understanding of the effects of the slave trade, enslavement, and colonization in Guinea-Bissau. Over 500 years of the presence of white, European, and Christian men in the country have repercussions to this day. Discontent with the situation of exploitation and ethnic, cultural, and religious erasure, a portion of the Guinean population united for the liberation and independence of the country. In this process, we have Amilcar Cabral who stands out as a leader of the movement. But not only men had importance in these activities; figures like Titina, Teodora, Carmen, among others, influenced the pre and post-liberation process. The consequences of the violent processes suffered by the population reverberate to the present day, with political and economic instability through coups or civil wars. These successions of events necessitate assistance—whether humanitarian or from NGOs or associations—many seeking the development of the country, while others may bring neocolonialism at their core. Just as the colonial period pointed to extermination, epistemicide, and enslavement—cultural, ethnic, and religious—this new process would not be different. Thus, the local population must resist such situations. But there are those who outline local development in their goals, empowering communities and maintaining the cultural heritage of ethnicities, as is the case with Tiniguena. They supported communities in building the UROK Islands Community Marine Protected Area (AMPC), where the community protects not only the mentioned, but also the Bijagó ethnic culture. Therefore, with organizational and financial support from Tiniguena and the way of life of these people, who have at their core the experience of living in harmony with nature and in harmony with their ancestry, the peasant women of the UROK Islands are promoting health through diverse and pesticide-free productions, in other words, agroecology, thereby achieving food sovereignty and reducing food insecurity so prevalent in Guinea-Bissau. The processes mentioned, combined with the culture and ancestry of the Bijagó, have made it possible to promote ancestral health on the UROK Islands.Es tarbadju kumsadu ku storia ku passa na kontinenti afrikanu, ma mas na tchon di Guiné-Bissau, dédi otcha e kumsa na rapati teras, te dia di aos, ku molostru o konsukensia k’i tisi suma purbulema sosial, ikonomiku, politiku, purbulema di saudi ku skola/idukason. Na és kaminhu o pursesu, i limpu pus ntindimenti di kuma k’i medunhu rusultadu di bindi ku pekaduris bindiduba na kil tempu, pabia elis i era pretus, i limpu tambi purbulema ku katiberasku ku kolonizason tisi na Guiné-Bissau. Te dia di aos i na sintidu inda kil sinta ku omi branku, oropeu, kriston, sintaba na no tchon, tok i passa mas di 500 anu. Raboltadu ku situason di toma k’i e ta tomaba kil k’i di nos, na sploranu, e kurintinu di no ris ku no rása, no kultura ku no rilijion, un parti di pupulason guinensi djunta pa liberta tera, pa tisi indipendensia na no tchon. Na es kaminhu o pursesu di luta, no tene Amílcar Cabral ku subursai suma kin ku staba dianti di kil muvumentu. Ma, i ka son omis ku mostra balentia na es labur, mindjeris suma Carmem Pereira, Titina Silá, Teodora Inácia Gomes, e mostra se balur, tantu na tempu de luta armada, suma tambi dipus ku tera nganha si liberdadi. Sinal di kasabi o molostru di es pursesu biolentu ku pupulason sufuri, te aos i na sintidu. No na sintil te gosi na falta di susegu na pulitika ku na ikonomia, un falta di susegu ku tene si tuadas na golpis di estadu o na guera sivil. I es akontisimenti sin tuudu, tras di n’utru, ku tisi obrigason di pidi sakur – sakur ku no ta tchama ajuda umanitaria o ajuda ku ONG’s ta tisi, utru ora i sakur ku ta dadu pa mandjuandadi o asociason – kilis ku ta bin djuda ku bon sintidu pa disinbolbimenti di tera, utrus ta bin ku korson di neukolonialista, ku sedu findji djuda pa tira purbitu. Suma ku na tempu di kolon kolonialista randjaba manera di kaba ku rásas, di ndjuti no kultura k’ tudu kil k’i di tchon, di pui pubis na katiberasku – kultura, rása (etinia), ku tudu ke k’i di rilijion – un manera nobu di fasi kusas (findji djuda, ma ndjuti djintis ku se kultura; findji pati, ma lambu kil di nos ku bali pa leba) e djitu di fasi ka lundju ku manha di kolon. Pabia di es tudu, pupulason lokal, djintis di tchon, dibi di finka pe, pa risisti, dianti di situasons suma esis. Ma i ten kilis ku ta fasi se planu, e ta pui na se meta, ku sedu ke ku e misti iangasa, disinbolbimenti di tchon, disinbolbimenti lokal, pa pui kumunidadi pa e bali se kabesa, pa e pega kultura di se rásas tesu, suma ku Tiniguena pegal tesu sin. Tiniguena apoia kumunidadis na firmanta Aria Marinhu Purtijidu di Kumunidadi (AMPC) na Djiu di Urok, nunde ku kumunidadi ta bisia, i ta tadja Aria di manga kusas danús. E toma konta e djuda tadja kultura Budjugu. Di es forma, ku djuda ku Tiniguena djuda elis pa e organisa, i djuda na organizason di se kontas o finansas, djuntadu ku manera di sta di pubis budjugu, manera ku e ta vivi di forma djustu (ikilibradu) ku tchon, ku naturesa, sempri di akordu ku eransas di se risis, ku djitu di mindjeris ku sinta na matu di Djiu di Urok, e kusas tudu firmanta promoson di saudi, a partir di kusas ku e ta pruduzi, kusas riku, kusas di manga di koldadi, sin pui adubu (k’i venenu pa pekaduris), ku sedu agroekologia – labur ku kil ku tchon ta danu –, ku pudi lebanu pa no pudi da no kabesa di kume, pa rapati nsuguransa na kusa di kume, ku sedu nsuguransa alimentar ku aos ta sintidu na Guiné-Bissau. Es kaminhus/pursesu ku papiadu del, djuntadu ku kultura, ku ardansa di risis di Budjugu, i ta mostra kuma no pudi lantanda saudi di antigamenti (ardansa de risis) na Djiu di Urok.porBijagósAncestralidadeAgroecologiaSoberania alimentarPromoção da saúde ancestralAncestryAgroecologyFood securityPromotion of ancestral healthBudjugusArdansa di ris (Ansestralidadi)AgroekologiaSuguransa alimentar ku Purmuson di saudi di antigamenti“Djubi pa dianti ku speransa bu vitória na bin”: as lutas e resistências das mulheres camponesas, a ancestralidade e a promoção da saúde na Guiné-Bissau“Djubi pa dianti ku speransa bu vitória na bin”: the struggles and resistance of peasant women, ancestry and health promotion in Guinea-BissauTese de doutoradoAcesso aberto33004129042P32555820210885971